Jak rozpoznać szkodniki zbóż, zwalczyć je i o nich zapomnieć?

Szkodniki zbóż mogą być przyczyną poważnego uszczerbku w plonach poprzez znaczną obniżkę ich jakości oraz wielkości. Przy dużym nasileniu szkodników obniżka plonu może sięgać nawet 2 t z 1 ha. Do najważniejszych szkodników zbóż zaliczyć można mszyce, skrzypionki, ploniarkę zbożówkę oraz wciornastki. Znaczne straty w uprawach zbóż może powodować również pryszczarek zbożowiec oraz lednica zbożowa.

Mszyce jako groźne szkodniki zbóż

W Polsce występuje ponad 600 gatunków mszyc (Aphididae), z czego zboża atakuje ok. 70 spośród nich. Mszyce to szkodniki z rodziny pluskwiaków, które dla upraw zbożowych mogą stanowić poważne zagrożenie. Przy dużym nasileniu występowania tych owadów straty w plonach zbóż prawdopodobnie mogą sięgać nawet kilkudziesięciu procent. Temperaturą progową dla ich rozwoju, poniżej której giną, jest minus 6°C. Do najbardziej znanych gatunków atakujących plantacje zbóż zalicza się mszycę:

• czeremchowo-zbożową (Rhopalosiphum padi),
• zbożową (Sitobion avenae),
• różano-zbożową (Metopolophium dirhodum).

Mszyca czeremchowo-zbożowa

Z pewnością najliczniej występującym gatunkiem mszycy, który zasiedla wszystkie zboża (70–80% populacji wszystkich mszyc w zbożach) jest mszyca czeremchowo-zbożowa.

Jest ona największym zagrożeniem dla upraw zbożowych. Tam może tworzyć kolonie bezskrzydłych populacji nawet do 12 pokoleń. Od września do listopada uskrzydlone osobniki przelatują na czeremchę, gdzie samice składają jaja. W okresie wegetacyjnym atakują zboża, będące letnimi roślinami żywicielskimi.

Ciało mszycy czeremchowo-zbożowej osiąga długość 2-2,3 mm i jest barwy brunatno-oliwkowej. Natomiast larwy tego owada są koloru zielonego. Cechą charakterystyczną mszycy czeremchowo-zbożowej są syfony z wyraźnym rozszerzeniem na końcu w kształcie kołnierzyka, które są dwa razy dłuższe od ogonka.

Intensywność przelotów tych szkodników zbóż wzrasta przy średniej temperaturze dobowej przekraczającej 15°C. Owady wcześnie nalatujące na uprawy atakują je w fazie krzewienia (BBCH 20–29) lub na początku kłoszenia (BBCH 51) powodując ich więdnięcie i usychanie oraz zahamowanie wzrostu. Żer odbywa się na dolnych partiach roślin.

Mszyca zbożowa i mszyca różano-trawowa

Kolejnym groźnym szkodnikiem jest mszyca zbożowa. Miejscem żerowania tego gatunku są tylko rośliny jednoliścienne. Zimują jaja w resztkach pożniwnych. Następnie w okresie maja i czerwca uskrzydlone osobniki rozpoczynają loty. Żerują przede wszystkim na kłosach, w mniejszym stopniu na liściach. Masowe występowanie mszyc na zbożach obserwuje się w fazie kłoszenia w warunkach ciepłej i suchej pogody.

Długość ciała szkodnika dochodzi do 2-3 mm. Ciało jest zielonkawe z charakterystycznymi ciemnymi syfonami i odnóżami. Wyróżniającą cechą morfologiczną jest brak widocznego sklerytu na odwłoku.

Mszyca różano-trawowa wyglądem przypomina mszycę zbożową. Długość ciała szkodnika wynosi od 1,5 do 3 mm, kształt jest podłużny z syfonami barwy jasnozielonej.

Miejscem zimowania mszycy różano-trawowej są dziko rosnące i ogrodowe róże, gdzie składa jaja. Letnim żywicielem są głownie zboża. Gatunek ten tworzy kolonie i żeruje przede wszystkim na liściach zbóż.

Szkodniki zbóż – szkodliwość pośrednia i bezpośrednia mszyc

Zagrożenie dla zbóż stanowią zarówno osobniki dorosłe, jak i larwy. Ich szkodliwość może być pośrednia lub bezpośrednia. Te szkodniki zbóż mogą powodować znaczne straty w plonach. Szkodliwość bezpośrednia mszyc polega na wysysaniu soków z tkanek roślin, przez co następuje ich usychanie. Objawami żerowania mszyc są widoczne nakłucia tkanek. W miejscach żerowania może również dochodzić do wtórnych porażeń grzybowych i bakteryjnych. W efekcie obserwuje się zdecydowanie mniejsze ziarniaki, zmniejszenie masy ziarna oraz zawartości białka.

Pośrednia szkodliwość mszyc wiąże się z przenoszeniem chorób wirusowych podczas migracji. Szczególnie groźny jest wirus żółtej karłowatości jęczmienia BYDV, który stanowi poważne zagrożenie dla młodych roślin jęczmienia ozimego. Może on porażać również pszenicę ozimą i pszenżyto. Objawy widoczne są w postaci nadmiernego krzewienia, zahamowania wzrostu oraz przebarwienia liści, które stają się czerwone u pszenicy oraz intensywnie żółte u jęczmienia. Monitoring plantacji w przypadku zbóż ozimych należy rozpocząć już jesienią lub wczesną wiosną w przypadku zbóż jarych i ozimych. Należy zwrócić szczególną uwagę na dolne partie roślin, bezpośrednio przy podłożu.

Zwalczanie chemiczne mszyc w uprawie zbóż

Występowanie mszyc można ograniczyć poprzez zatroszczenie się o organizmy pożyteczne m.in. biedronki, bzygowate lub złotooki. Ochronę chemiczną należy stosować w momencie, kiedy przekroczony zostanie próg ekonomicznej szkodliwości.

Próg szkodliwości mszycy czeremchowo-zbożowej to 5 osobników na 1 źdźbło (zboża ozime i jare).

Optymalnym terminem zwalczania jest okres od fazy strzelania w źdźbło do fazy kłoszenia.

Próg szkodliwości dla mszycy zbożowej wynosi 5 sztuk na kłosie (zboża ozime i jare).

Stosownym terminem zwalczania mszycy zbożowej jest okres od pełni kłoszenia do początku fazy dojrzałości mlecznej ziarna. W przypadku mszycy różano-trawowej, z racji niezbyt licznego występowania, zwalczanie ma mniejsze znaczenie. Mszyce można zwalczać preparatami zawierającymi m.in. lambda-cyhalotrynę, acetamipryd, dimetoat, zeta-cypermetrynę, cypermetrynę, flonikamid oraz pirymikarb.

Skrzypionki

Skrzypionki to chrząszcze z rodziny stonkowatych. Wśród nich największe straty powoduje skrzypionka błękitek (Oulema lichensis) oraz skrzypionka zbożowa (Oulema melanopa).

Skrzypionka błękitek ma jednolicie niebiesko-zielone ciało o długości do 6 mm. Natomiast skrzypionka zbożowa ma głowę barwy czarnej i czerwono-pomarańczowe odnóża, a długość jej ciała sięga 5 mm. Ciało obu gatunków skrzypionek pokryte są śluzowatą powłoką, która powstaje z własnych odchodów.

Te szkodniki zbóż rozwijają jedno pokolenie w ciągu roku. Formą zimującą są chrząszcze, a miejscem ich zimowania jest gleba oraz zarośla i ściółki. Wiosną przy temperaturze ok. 10°C przylatują na zboża, na których żerują. Atakują przede wszystkim pszenicę i jęczmień. Samice składają pomarańczowo-żółte jaja o cylindrycznym kształcie, pojedynczo lub po 2-4 sztuki. Jaja ustawione są wzdłuż nerwów liści zasiedlanych zbóż. Rozwojowi skrzypionek bardzo sprzyja ciepła pogoda w maju. Już po 14 dniach na liściach zaobserwować można larwy, które uszkadzają górną skórkę oraz tkankę miękiszową liści. Efektem ich żerowania są podłużne białe plamy na liściach. Ich obecność powoduje zmniejszenie powierzchni asymilacyjnej roślin, co skutkuje spadkiem plonu ziarna, a dodatkowo zanieczyszczeniem go odchodami.

Zwalczanie skrzypionek w zbożach

Jeżeli mamy do czynienia z epidemicznym wysypem skrzypionek, powierzchnia liści zbóż może zostać zredukowana nawet do 60%. W efekcie strata plonu głównego może sięgać nawet 30-40%. Plantacje należy monitorować szczególnie w okresie masowego wylęgu larw, w fazie wyrzucenia liścia flagowego. Zwalczanie skrzypionek polega na stosowaniu odpowiedniej agrotechniki i płodozmianu oraz racjonalnego nawożenia. Stosowanie uprawek pożniwnych eliminuje larwy i poczwarki skrzypionek. Metody chemiczne należy stosować po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości.

Stanowią go 1-2 larwy obecne na 1 źdźble zbóż ozimych.W przypadku zbóż jarych próg szkodliwości stanowi 1 larwa na 2-3 źdźbłach.

Decydując się na ochronę chemiczną zastosować można preparaty zawierające m.in. dimetoat, deltametrynę, cyflutrynę, cypermetrynę lub esfenwalerat.

Ploniarka zbożówka – wiosenny szkodnik zbóż

Ploniarka zbożówka (Oscinella frit) jest muchówką, której miejscem żerowania są zboża (głównie owies), a także kukurydza i niektóre gatunki traw. Na plantacjach zbóż ploniarka zbożówka stanowi zagrożenie przede wszystkim na późnych zasiewach wiosennych. W ciągu roku występują 3 pokolenia szkodnika. Miejscem zimowania larw są zboża lub trawy. Ich przepoczwarczenie następuje w marcu oraz w kwietniu. Pierwsze loty szkodników odbywają się na przełomie kwietnia i maja. W przypadku zbóż jaja składane są do fazy 4 liści. Kolejne pokolenie składa jaja w zawiązkach ziarniaków w czerwcu lub w lipcu. Z kolei 3 pokolenie atakuje zasiewy zbóż ozimych w okresie od sierpnia do października.

Największe szkody w zbożach ploniarki wyrządzają w ciepłych latach. Objawami żerowania ploniarki zbożowej jest żółknięcie i możliwość łatwego wygięcia liścia sercowego młodych zbóż. Na liściach znaleźć można również larwy lub poczwarki. Długość ciała szkodnika wynosi od 1,5 do 2 mm. Ciało ploniarki jest lśniąco-czarne, oczy są barwy czerwonej, a odnóża brązowo-żółte. Larwa osiąga długość do 4,5 mm i jest koloru białego, a następnie żółto-zielonego.

Sposoby zwalczania ploniarki zbożówki

Zapobieganie występowaniu ploniarki zbożówki wiąże się przede wszystkim z unikaniem uprawy zbóż w monokulturze. Ważna jest również izolacja przestrzenna roślin zbożowych od kukurydzy i niektórych gatunków traw. Ograniczenie występowania tego szkodnika wiąże się z opóźnianiem siewu zbóż ozimych oraz przyspieszaniem siewu zbóż jarych. Występowanie ploniarki ogranicza również stosowanie mechanicznych zabiegów uprawowych i racjonalne nawożenie. Walkę chemiczną z ploniarką zbożówką należy podjąć w momencie, gdy przekroczony zostanie próg ekonomicznej szkodliwości.

W przypadku tego szkodnika próg stanowi 6 jaj na 10 roślinach lub 6 larw na 100 roślinach znajdujących się w fazie od rozwoju liści do fazy początku krzewienia zbóż.

W celu eliminacji ploniarki zbożówki na plantacjach zbóż wykorzystać można preparaty przeznaczone do zwalczania mszyc zawierające m.in. alfa-cypermetrynę lub deltametrynę.

Szkodniki zbóż – wciornastki

Wciornastki (Thripidae) to szkodniki zbóż, które na plantacjach pojawiają się najczęściej na początku fazy kłoszenia od razu rozpoczynając żerowanie. Największe nasilenie szkodnika obserwuje się w lata upalne i suche. Szkodliwe są zarówno formy dorosłe, jak również larwy. Największe straty na plantacjach zbóż powoduje wciornastek kalarepowiec, zęborogi oraz zbożowy. Szkodniki wysysają soki znajdujące się w tkankach liści, źdźbeł, pochew liściowych, a także kłosów. W trakcie żerowania niszczą zawiązki kwiatów oraz formujące się ziarniaki. Skutkiem ich żerowania jest deformacja liści i kłosów. Objawami żerowania wciornastków są również srebrzyste plamki, które pojawiają się na plewach. Z czasem plamy te zmieniają barwę na brunatną i ostatecznie zasychają. Szkodniki te mogą powodować duże straty w postaci obniżki masy ziarniaków, a w skrajnych przypadkach również ich niewykształcenie.

Dorosłe wciornastki osiągają długość od 1 do 2 mm. Ich ciało jest silnie wydłużone o barwie brązowo-czarnej lub czarnej. Mają czułki i charakterystyczne błoniaste skrzydła, a na odnóżach znajdują się przylgi. Larwy wciornastków są podobne do postaci dorosłych, jednak są mniejsze i bezskrzydłe. Ich barwa może być żółta, żółto-brązowa lub biała.

Zwalczanie wciornastków w zbożach

Wciornastki z racji niewielkich rozmiarów dość trudno jest dostrzec gołym okiem. Dlatego też w celu sprawdzenia ich obecności i liczebności na plantacji najlepiej wykorzystać białą, czystą kartkę papieru. Na polu należy zerwać kłos, a następnie wytrząsać go nad arkuszem. Ograniczenie występowania tego szkodnika zbóż na plantacjach możliwe jest dzięki stosowaniu płodozmianu w uprawie oraz racjonalnemu nawożeniu. Duże znaczenie ogrywa także prawidłowo wykonana podorywka i orka.

Stosowanie chemicznych środków ochrony należy rozpocząć po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości.

W przypadku wciornastka w fazie strzelania w źdźbło stanowi 10 larw na źdźble. W fazie do pełni kwitnienia od 5 do 10 dorosłych osobników lub od 5 do 10 larw na 1 kłosie. Z kolei w fazie wypełniania ziarna, próg szkodliwości stanowi od 40 do 50 larw na 1 kłosie.

Zwalczanie wciornastków możliwe jest środkami zawierającymi m.in. alfa-cypermetrynę lub acetamipryd. Wciornastki w zbożach zwalczać można również preparatami, które stosowane są do zwalczania mszyc i skrzypionek.

Pryszczarek zbożowiec w zbożach

Pryszczarek zbożowiec (Haplodiplosis equestris) jest muchówką, która najczęściej pojawia się w tych rejonach kraju, gdzie występuje wysoka wilgotność powietrza. Postacie dorosłe wydostają się z gleby w połowie maja. Najliczniejszy lot muchówek przypada na przełom maja i czerwca. Samice przylatują na liście zbóż w okolicy 3 i 4 międzywęźla, składając tam jaja. Larwy szkodnika wnikają do pochwy liściowej, a następnie przemieszczają się w dół źdźbła, rozpoczynając żer powyżej węzła na źdźble.

Do objawów żerowania tego szkodnika zbóż zalicza się nabrzmiałe pochwy liściowe źdźbła, które uległo uszkodzeniu, a także tworzące się pod nim siodłowate narośla z larwami. Żerowanie powoduje skrócenie źdźbła i kłosa. Skutkiem występowania szkodnika są niedorozwinięte rośliny, zbyt wczesna dojrzałość oraz niewypełnione ziarno zbóż.

Te szkodniki zbóż mają ciało barwy ciemno-wiśniowej, którego długość dochodzi do 5 mm oraz wyglądem przypominają komara. Jaja pryszczarka są czerwono-pomarańczowe o długości do 0,3 mm i szerokości do 0,08 mm. Z kolei larwy są ceglasto czerwone o długości 4-5 mm i szerokości 1 mm.

Zwalczanie pryszczarka zbożowca

Profilaktyczne zabiegi ochronne związane są przede wszystkim z przestrzeganiem zasad prawidłowej agrotechniki, stosowaniem płodozmianu, a także głębokiej orki jesiennej, której celem jest wyeliminowanie zimujących w glebie larw.

Zwalczanie pryszczarka zbożowca przy użyciu chemicznych środków ochrony roślin przeprowadza się przy dużym nasileniu szkodnika, kiedy rośliny znajdują się w fazie strzelania w źdźbło. Należy pamiętać, że opryski przeprowadzone w późniejszym terminie mogą okazać się nieskuteczne. Termin zabiegu ustala się po przeprowadzeniu lustracji liści zbóż pod kątem złóż jaj. W tym celu przeprowadza się analizę w losowo wybranych miejscach na polu. Lustruje się od 100 do 150 źdźbeł.

Obecność jaj na minimum 25% liczbie źdźbeł lub obecność 15 jaj na 1 źdźble w przypadku ozimin oraz 5 jaj na źdźble w zbożach jarych stanowi podstawę do rozpoczęcia ochrony chemicznej.

Termin zwalczania pryszczarka można ustalić również na podstawie kryterium fitofenologicznego pojawu szkodnika. Wylot dorosłych pryszczarek odbywa się na początku kwitnienia rzepaku oraz w fazie pełni kwitnienia jabłoni. Te szkodniki zbóż zwalcza się przy pomocy insektycydów, które zawierają substancję czynną alfa-cypermetrynę.

Lednica zbożowa szkodliwym pluskwiakiem

Lednica zbożowa (Aelia acuminata) jest pluskwiakiem, który na plantacjach zbóż (głównie pszenicy i żyta ozimego) najczęściej pojawia się na początku maja. Szkodnik ten w połowie miesiąca składa jaja na liściach, kłosach i źdźbłach. Szkodliwe są zarówno larwy szkodnika, jak również formy dorosłe. Ciepła i słoneczna pogoda sprzyja obecności lednicy zbożowej na polach.

Lednica zbożowa wysysa soki z pochew liściowych i kłosów. Ślina lednicy zawiera dodatkowo enzym, który rozkłada gluten i powoduje odbarwienie kłosów, przez co górne ich części stają się białe. Zaatakowane rośliny znacznie gorzej rosnąć, a uszkodzone kłosy nie zawiązują ziarniaków.

Najsilniejszy atak form dorosłych ma miejsce na przełomie maja i czerwca. Lednica zbożowa osiąga długość 8-10 mm. Ciało szkodnika jest barwy żółtej z czarnymi paskami widocznymi na głowie i przedpleczu. W ciągu roku pojawia się jedno pokolenie tego pluskwiaka. Młode larwy wyglądają identycznie, jak osobniki dorosłe z tą różnicą, że są nieco mniejsze i nie mają wykształconych skrzydeł.

Zwalczanie lednicy pospolitej w zbożach

Nie ma obecnie zarejestrowanych insektycydów przeznaczonych do zwalczania lednicy zbożowej, jednak jej populacje skutecznie ograniczają środki stosowane przeciwko skrzypionkom oraz mszycom. Z tego powodu szczególnie ważna jest odpowiednia profilaktyka. Duże znaczenie odgrywa wcześniejszy wysiew zbóż jarych oraz zaoranie ściernik.

Próg ekonomicznej szkodliwości w przypadku lednicy pospolitej stanowią średnio 2-3 dorosłe osobniki na 1 m² w okresie wzrostu i krzewienia na wiosnę lub średnio 2 larwy na 1 m² w fazie formowania się ziarna i dojrzałości mlecznej ziarna w przypadku żyta, pszenżyta oraz jęczmienia.

Szkodniki zbóż – żółwinek zbożowy

Żółwinek zbożowy (Eurygaster maura) jest pluskwiakiem, którego coraz częściej spotkamy w uprawach zbóż w Polsce. Największe straty powoduje w uprawach pszenicy, żyta i pszenżyta. Sprzyjają mu lata suche i upalne.
Szkodliwe są zarówno osobniki dorosłe, jak również larwy. Szkodniki zbóż w uprawie pojawiają się w maju, składając jaja w blaszkach liściowych. Po 2-3 tygodniach z jaj wylęgają się larwy, które rozpoczynają żer. W czerwcu oraz w lipcu larwy przeobrażają się w formy dorosłe, wysysając soki zarówno z liści, jak również z kłosów i ziarniaków.

Miejscem zimowania szkodnika jest wierzchnia warstwa gleby. Największe straty powoduje obecność szkodnika w kłosach roślin zbożowych. W związku z tym, kłosy takie bieleją, a ponadto są zdeformowane i wypełnione jedynie w połowie. Ciało żółwinka zbożowego osiąga długość do 10 mm i jest spłaszczone, koloru szarego z ciemniejszym przedpleczem i trójkątną głową. W ciągu roku występuje jedno pokolenie szkodnika.

Jak zwalczać żółwinka zbożowego w uprawie zbóż?

Populację żółwinka zbożowego można obniżyć poprzez wczesne wysiewy czy odpowiedni dobór wczesnych odmian zbóż. Niewątpliwie istotną rolę odgrywa także stosowanie odpowiedniej agrotechniki. Duże znaczenie ma przyorywanie ściernik po zakończonych zbiorach oraz podorywka.

Próg ekonomicznej szkodliwości wiosną podczas krzewienia stanowią 2-3 osobniki dorosłe na 1 m², a w czasie formowania ziarniaków i dojrzałości mlecznej – 2 larwy na 1 m².

Zwalczanie szkodnika najlepiej prowadzić środkami zwierającymi deltametrynę. Ograniczenie liczebności możliwe jest również dzięki stosowaniu środków, które przeznaczone są do zwalczania skrzypionek.

Przeczytaj także:

• Technologia uprawy pszenicy jarej
• Ochrona łanu przed chorobami i szkodnikami jesienią
• Agrotechnika pszenicy ozimej na nasiona

Bibliografia

1. Mrówczyński M., Wachowiak H., Kontroluj szkodniki zbóż. Nowoczesna Uprawa. 2011, 05, s. 22-25. [Google Scholar]
2. Mrówczyński M., Wachowiak H., Zwalczanie szkodników zbóż. Nowy Raport Rolny. 2011, 05, s. 14-17. [Google Scholar]
3. Pilarek B., Szkodniki zbóż w ochronie integrowanej. Tygodnik Poradnik Rolniczy. 2013, 05, s. 24. [Google Scholar]
4. Pruszyński G., Najważniejsze szkodniki zbóż i ich zwalczanie. Świat Zbóż. Biuletyn Informacyjny Krajowej Federacji Producentów Zbóż. 2019, 40, s. 54-58. [Google Scholar]
5. Rogowski R., Szkodniki zbóż. Wieś Mazowiecka. Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie. 2007, 06, s. 15. [Google Scholar]